در ورای باغستان های سرسبز مرکز شهر نطنز، مناره ای سر به فلک کشیده و گنبدی هرمی شکل در کنار آن قرار دارد. این مناره بخشی از مجموعه مسجد جامع و آرامگاه عارف سده هشتم هجری قمری شیخ نورالدین عبدالصمد اصفهانی نطنزی و سردر خانقاه اوست که در نوع خود بی همتامی باشد. این مجموعه مشتمل برشبستان هشت ضلعی گنبدار مسجد و آرامگاه شیخ عبدالصمد است و سردر خانقاه و مناره مرتفعی دارد.به استثنای شبستان کنبدار دوره دیلمی بقیه مربوط به دوره ایلخانان است.

مسجد به سال ۴۰۷ هجری قمری به دستور خلیفه فرزند حسین ماستری و به کوشش شمس الدین محمد بن علی نطنزی بنا گردیده است. درب دولنگه چوبی مسجد، منبت کاری زیبایی داردکه قسمتی از منبت کاری ها بر اثر عوامل جوی و تماس مستقیم با آفتاب ریخته و تاریخ ساخت آن ۸۲۵ ه.ق بر روی آن ذکر شده است که قدمت بیش از ۶۰۰ ساله آنرا نشان می دهد.

محور اصلی بقعه و محراب آن که با محور مسجد نزدیک به ۱۰ درجه انحراف دارد و نیز موقعیت راهرو، مقبره و دهلیز مسجد دلیل دیگری است برآن که هر دو بنا در یک زمان ساخته شده اند
چون محور آرامگاه نسبت به مسجد انحراف داشته برای ساختن پله های ورودی بام (پله های مناره) به ناچار شبستان با آنها در یک امتداد نیست و انحراف دارد.

وسط این ابنیه یعنی در روی بدنه منار کتیبه تاریخی قشنگی به خط ثلث برجسته بر قطعه ای از کاشی فیروزه ای نقش بسته و در انتهای ایوان جنوبی دو ورودی طراحی شده است که ایوان را به شبستان آن متصل می نماید و این شبستان هشت ضلعی با گنبد آجرین”، مربوط به دوره ایلخانان می باشد.

مسجد سه ورودی دارد .یک ورودی جنوبی، دو ورودی شمالی که ورودی های شمالی د رحیاط مذکور قرار گرفته و ورودی جنوبی دالان وسیعی است که با دوازده پله به کوچه جنوبی متصل می شود. این اختلاف سطح موجب گردیده که بخش جنوبی مسجد در سطح پائین تری قرار گیرد

این مسجد زیبا با تمامی عظمت، فاقد هر گونه تزئینات کاشی کاری و منقش به گچ بری های زیبایی می باشد و قسمت بیرونی این مجموعه یعنی سردر خانقاه و مناره و پایه آن که در فاصله سالهای ۶۱۷ تا ۵۲۷ ساخته شده و با آجر کاشی به طرز بدیع و شگفت انگیزی پوشیده شده است.

این مسجد ۲ بخش دارد که قدیمی ترین آن مسجد گنبد آجری است که قدمتی ۱۰۵۰ ساله دارد

محراب شبستان دارای کاشی کاری های نفیسی بوده که در دوره قاجاری توسط یکی از شاهزاده های قاجار به سرقت رفته و در موزه لوور فرانسه نگهداری می شود.

در این بخش از مسجد ۲ منبر قرار دارد که منبر چوبی متعلق به زمان قاجاریه و منبر سنگی(روکش گچ) متعلق به زمان صفویه است.

قسمت ۴ ایوانه مسجد متعلق به دوره ایلخانی با قدمتی ۷۳۰ ساله است که دارای ۴ ایوان بوده که از هرگونه کاشی و کاشی کاری خالی است.

ایوان شمالی دارای کتیبه ای نقاشی شده متعلق به زمان صفویه است.

بقعه یا آرمگاه شیخ نورالدین عبدالصمد نطنزی، که دارای گنبدی هشت وجهی مخروطی شکل دو جداره یا دو پوسته بوده که جداره بیرونی ازآجر و کاشی های فیروزه ای ساخته شده است و جدار داخل آن مقرنس کاری گچی فوق العاده بی نظیری دارد. هنگامی که از مرکز بقعه به مقرنس کاری زیر گنبد نگاه می کنیم طرح گلی مشاهده می گردد که گلبرگ های آن به سمت پایین باز شده و در قسمت قاعده گنبد کتیبه ای به صورت گچ بری برجسته به خط ثلث بر روی زمینه گل و بوته، کار شده است

حائل مقبره شیخ نورالدین و فضای خالی بقعه، ضریحی چوبی مشبکی نصب گردیده که در قسمت بالای ضریح، کتیبه ای به صورت منبت کاری، تاریخ ساخت ضریح را به سال ۱۰۶۴ و استادکار را استاد حسین بن استاد اسماعیل سرشکی نطنزی ذکر می نماید.

بدنه مقبره شیخ عبد الصمد دارای کاشی های لعابی زیبائی بوده که به در زمان قاجاریه سرقت شده است و تنها نیمی از یک کاشی باقی مانده است.

در ساخت  نرده چوبی مشبک که به صورت گره چینی کار شده از چسب چوب و یا میخ استفاده نشده بلکه تمامی قطعات به شکل فاق و زبانه می باشد.

این مجموعه تاریخی دارای مناره بلند و زیبایی است که به واسطه سبک جالب و تزئینات کاشی کاری به ویژه کتیبه پهن و فیروزه ای در بدنه آن، نظر بسیاری از بازدیدکنندگان را جلب می نماید. ارتفاع مناره ۳۷٫۲۰ متر و ۱۱۸ پله ی مارپیچی دارد. این مناره مابین سردرب کبود رنگ خانقاه و سردرب سفید رنگ مسجد قرار گرفته است.

چشم نوازترین قسمت مجموعه را سردرب خانقاه تشکیل می دهد که منقش به طرح های گوناگون کاشی کاری شده است
به نظر می رسد بعد از پایان یافتن کار ساخت مسجد و بقعه شیخ عبدالصمد خانقاه آن ساخته شده است که از بنای خانقاه جزء همین سردرب باقی نمانده و مابقی از بین رفته است. در بیشتر قسمت ها، از کاشی هایی با رنگ فیروزه ای و لاجوردی برای تزئینات آن و مقرنس کاری استفاده شده که نمونه بسیار زیبایی از بناهای کبودرنگ دوره مغول می باشد.