در سمت غرب دهلیز ورودی در چوبی نوسازی به چشم می خورد که حدفاصل راهرو و
شبستان نوسازی است که بر خرابه های پشت سر در خانقاه بنا گردیده است. پس از
ورود به شبستان مذکور در سمت چپ در چوبی مشبکی است که در پشت آن آرامگاه
شیخ عبدالصمد عارف بلند یا قرن هفتم هجری قرار دارد.
آرامگاه شیخ مکانی
مربع شکل به اضلاع 09 / 5 متر با چهار طاقچه عمیق مستطیلی با عرض 41 / 2 و
عمق 86 / 0 متر در چهار سمت بر محور بنا و طاقچه های کم عمق کوتاه و
مستطیلی در مجاورت زوایاست. قسمت پایین تر دیوار از کاشی به ارتفاع حدود 5 /
1 متر پوشانده که اکنون جز تعدادی کاشی ساده چیز دیگری به جای نمانده است.
با توجه به شکل جای کاشی ها معلوم می گردد که آن ها ستاره ای شکل بوده و
به گفته پروفسور گدار ازاره مقبره پوششی از ستاره شکل با تلالو فلزی داشته
که یک در میان کاشی فیروزه فام ساده در آن بکار برده بوده اند. (7)
از
نکات فنی قابل توجه این آرامگاه که به سال 707 هجری قمری پایان گرفته است
متوازی نبودن محور اصلی بقعه با محور مسجد است که در حدود ده درجه انحراف
دارد و به گفته پروفسور گدار این انحراف به قدری است که نمی توان آن را
منسوب به اشتباه طرح ریزی دانست. از آنجا که هیچ سبب مادی نمی توان برای
وقوع این انحراف غیر طبیعی یافت باید تصور کنیم که قبله شناسی در آغاز
ساختمان مسجد با قبله شناسی در موقع بنای مقبره متفاوت بوده است. بعلاوه
برای دخول به مقبره مذکور باید از مدخلی کج و معوج و تنگ گذشت.
در
مقابل جای محراب کاشی ضریح چوبی مشبک نسبتا بلندی قبر شیخ عبدالصمد را
احاطه کرده که بر پیشانی شمالی آن کتیبه ای درج گردیده است (8) . روی قبر
برجسته شیخ الصمد را پوششی از کاشی های خشتی فراگرفته که تعدادی از آن
ریختگی پیدا کرده است. بر لوح سنگی نصب شده در سمت بالای قبر به خط نستعلیق
برجسته کنده کاری شده است: «هوالغفور الرحیم الرحمن» و در ذیل آن صلوات
چهارده معصوم.
خانقاه شیخ عبدالصمد
زیباترین بخش
مجموعه را سردری با پوشش کاشی داری نقوش و طرح های گوناگون به نام سردر
خانقاه تشکیل می دهد و چنین به نظر می رسد که پس از ساختن مسجد به سال 407 و
بقعه شیخ عبدالصمد به سال 707 کار بنایی را ادامه و به ساختن خانقاهی
پرداخته اند که متأسفانه جز درگاه با سردری که به ساختمان مسجد اتصال دارد
اثر دیگری از آن بجای نمانده است که این سردر از آجر ساده ساخته شده و در
بعضی قسمت ها کاشی با لعاب فیروزه و لاجورد به کار برده اند و نمونه زیبایی
از بناهای کبود رنگ دوره مغولی است. کتیبه بزرگی به عرض 54 سانتی متر به
خط ریحان دارد که بطور برجسته بر متن کاشی های فیروزه ای به دور درگاه می
گردد.
نقش کاشی های مناره و کتیبه پایه آن
1-
مناره داری نقش لوزی از کاشی معقلی است که تمام سطح بدنه مناره با استثنای
کتیبه های کمربندی و نعلبکی های اول و دوم را فراگرفته است.
2- نعلبکی
نخستین دارای نقش مقرنس نیم کاسه و نعلبکی انتهایی که با فاصله ای محاط در
نعلبکی نخستین است نیز دارای نقش مقرنس است. (9)
3- پشت نعلهای طاق نمای حاوی کتیبه مناره نقش ش و چهار ضلعی (10)
4- زیر کتیبه صدیق اکرم نقش سوسن.
5- حاشیه کمربندی که زیر نقش سوسن تا بالای کتیبه صدیق اکرم یعنی لبه نمای هلالی را احاطه نموده نقش چهار لنگ گردان (11)
6- زیر کتیبه کمربندی که به صورت لچکی یا پشت بغل است نقش شش و تکه (12)
7-
ذیل لچکی های فوق که طرح درگاهی را جلوه گر ساخته و دو لوحه کاشی یکی به
مضمون امیرکبیر جلال الدین عبداله عزه اله و دیگری بمساعی ........ اللهم
کمال الدین محمد جزاء الله خیرا در متن آن جاسازی شده نقش شش و طبل
8- دو ستون کاشی استوانه مانند طرفین کتیبه کمربندی، نقش هشت و طبل چهار لنگه دار
9- سر ستون های دو ستون فوق الذکر نقش طرح سرمه دان
این
سر ستون ها علاوه بر نقش طرح سرمه دان در بخش بالای یخی آن سه کلمه الله و
در ذیل یخی در طرفین دو کلمه علی و در وسط کلمه محمد به چشم می خورد.
تزئینات بناهای مجموعه مسجد جامع و آرامگاه شیخ عبدالصمد
مسجد
و آرامگاه شیخ الصمد که به فاصله زمانی کمی (407 و 707 هجری قمری) ساخته
شده اند. با تمام عظمتی که واجد آن می باشند تماما از گچ اندود شده اند و
فاقد هر گونه تزئینات کاشی کاری می باشند و تزئینات آن ها منحصر به تعدادی
نوشته روی گچ و یا گچ بری ها می باشد و در حال آن که قسمت بیرونی این
مجموعه یعنی سردر خانقاه و مناره و پایه آن که در فاصله سالهای 617 تا 527
ساخته شده اند. سراسر از آجر کاشی آن هم به طرز بدیع و شگفت انگیزی پوشیده
شده است. در حال حاضر این بنای عظیم تاریخی احتیاج به حفظ و مرمت و احیا
دارد.
.gif)
امامزاده عبداله ( ع )