رسول خدا(ص)نیز در مشكل عجیبى گرفتار شده بود از طرفى ابیطالب و خدیجه دو پشتیبان و حامى داخلى و خارجى خود را از دست داده و این دو حادثه دشمنان را نسبت‏بدان حضرت بى باك‏تر و جسورتر ساخته بود و از طرف دیگر دیدن و شنیدن این مناظر رقتبارى را كه مشركین نسبت‏به پیروانش انجام مى‏دادند طاقتش را كم كرده و از جانب خداى تعالى نیز مامور به تحمل و صبر مى‏بود.

نفوذ اسلام در شهر یثرب فرج و گشایش بزرگى براى رسول خدا(ص)و مسلمانان بود و پیغمبر خدا(ص)به مسلمانان دستور داد هر یك از شما كه تحمل آزار اینان را ندارد به نزد برادران خود كه در شهر یثرب هستند، برود.

نخستین مهاجر

پس از این دستور نخستین خانواده‏اى كه عازم هجرت به شهر یثرب گردیدند، ابو سلمه بود كه از آزار مشركین به تنگ آمده بود و قبلا نیز یك بار به حبشه هجرت كرده بود. پس از این رخصت همسرش ام سلمه را(كه بعدها به همسرى‏رسول خدا(ص)درآمد)با فرزندش سلمه برداشت تا به سمت‏یثرب حركت كند.

قبیله ام سلمه - یعنى بنى مغیره - همین كه از ماجرا با خبر شدند سر راه ابو سلمه آمده و گفتند: ما نمى‏گذاریم ام سلمه را با خود ببرى و ابو سلمه هر چه كرد نتوانست آنها را قانع كند و همسرش را همراه ببرد و سرانجام ناچار شد ام سلمه را با فرزندش سلمه نزد آنها گذارده و خود بتنهایى از مكه خارج شود.

از آن سو قبیله ابو سلمه - یعنى بنى عبد الاسد - وقتى شنیدند فرزند ابو سلمه در قبیله بنى مغیره است پیش آنها آمده گفتند: ما نمى‏گذاریم فرزندى كه به ما منتسب است در میان شما بماند و پس از كشمكش زیادى كه كردند دست‏سلمه را گرفته و به همراه خود بردند.

ام سلمه نقل كرده: كه این ماجرا نزدیك به یك سال طول كشید و در طول این مدت كار روزانه من این بود كه هر روز صبح از خانه بیرون مى‏آمدم و در محله ابطح مى‏نشستم و تا غروب در فراق شوهر و فرزندم گریه مى‏كردم تا روزى یكى از عمو زادگانم از آنجا گذشت و چون وضع رقتبار مرا مشاهده كرد پیش بنى مغیره رفت و به آنها گفت: این چه رفتار ناهنجارى است؟چرا این زن بیچاره را آزاد نمى‏كنید، شما كه میان او و شوهر و فرزندش جدایى انداخته‏اید؟

اعتراض او سبب شد تا مرا رها كرده گفتند: اگر مى‏خواهى پیش شوهرت بروى آزادى!

بنى عبد الاسد نیز با اطلاع از این جریان سلمه را به من برگرداندند، و من هم سلمه را برداشته با شترى كه داشتم تنها به سوى مدینه حركت كردم و به خاطر تنهایى و طول راه، ترسناك و خایف بودم ولى هر چه بود از توقف در مكه آسانتر بود، و با خود گفتم كه اگر كسى را در راه دیدم با او مى‏روم.

چون به تنعیم(دو فرسنگى مكه)رسیدم به عثمان بن طلحه - كه در زمره مشركین بود - برخوردم و او از من پرسید: اى دختر ابا امیه به كجا مى‏روى؟

گفتم: به یثرب نزد شوهرم!

پرسید: آیا كسى همراه تو هست؟گفتم: جز خداى بزرگ و این فرزندم سلمه دیگر كسى همراه من نیست. عثمان فكرى كرد و گفت: به خدا نمى‏شود تو را به این حال واگذارد، این جمله را گفت و مهار شتر مرا گرفته به سوى مدینه به راه افتاد و به خدا سوگند تا به امروز همراه مردى جوانمردتر و كریمتر از او مسافرت نكرده بودم، زیرا هر وقت‏به منزلگاهى مى‏رسیدیم شتر مرا مى‏خواباند و خود به سویى مى‏رفت تا من پیاده شوم، و چون پیاده مى‏شدم مى‏آمد و افسار شتر مرا به درختى مى‏بست و خود به زیر درختى و سایبانى به استراحت مى‏پرداخت تا دوباره هنگام سوار شدن كه مى‏شد مى‏آمد و شتر مرا آماده مى‏كرد و به نزد من مى‏آورد و مى‏خواباند و خود به یك سو مى‏رفت تا من سوار شوم و چون سوار مى‏شدم نزدیك مى‏آمد و مهار شتر را مى‏گرفت و راه مى‏افتاد، و به همین ترتیب مرا تا مدینه آورد و چون به‏«قباء»رسیدیم به من گفت: برو به سلامت وارد این قریه شو كه شوهرت ابا سلمه در همین جاست. این را گفت و خودش از همان راهى كه آمده بود به سوى مكه بازگشت.

به ترتیبى كه گفته شد مسلمانان به طور انفرادى و دسته دسته مهاجرت به یثرب را آغاز كردند و البته این مهاجرتها نیز غالبا در خفا و پنهانى انجام مى‏شد و اگر مشركین مطلع مى‏شدند كه فردى یا خانواده‏اى قصد مهاجرت دارند از رفتن آنها جلوگیرى مى‏كردند و حتى گاهى به دنبال آنان تا مدینه مى‏آمدند و با حیله و نیرنگ آنها را به مكه باز مى‏گردانند، چنانكه ابن هشام در اینجا نقل مى‏كند كه عیاش بن ابى ربیعه به همراه عمر به مدینه آمد و چون ابو جهل و حارث بن هشام كه از نزدیكان او بودند از مهاجرت او مطلع شدند، به تعقیب او از مكه آمدند و براى اینكه او را حاضر به بازگشت كنند بدو گفتند: مادرت از هجرت تو سخت پریشان و ناراحت‏شده تا جایى كه نذر كرده است تا تو را نبیند سرش را شانه نزند و زیر سقف و سایه نرود؟

عیاش دلش به حال مادر سوخت و آماده بازگشت‏شد و با اینكه عمر به او گفت: اینان مى‏خواهند تو را گول بزنند و حیله‏اى است كه براى بازگرداندن تو طرح كرده‏اند ولى عیاش قانع نشد و به همراه آن دو از مدینه بیرون آمد و هنوز چندان از شهر دورنشده بودند كه آن دو عیاش را سرگرم ساخته و بر وى حمله كردند و دستگیرش نموده با دستهاى بسته وارد مكه‏اش ساختند و در جایى او را زندانى كرده و تحت‏شكنجه و آزارش قرار دادند تا اینكه مجددا وسیله‏اى فراهم شد و او به مدینه آمد.

مصادره اموال

روز به روز بر تعداد مهاجرین افزوده مى‏شد و تدریجا مكه داشت از مسلمانان خالى مى‏گردید. مشركین با خطر تازه‏اى مواجه شده بودند كه پیش بینى آن را نمى‏كردند زیرا تا به آن روز فكر مى‏كردند با شكنجه و تهدید و اذیت و آزار مى توان جلوى پیشرفت اسلام را گرفت، اما با گذشت زمان دیدند كه این شكنجه و آزارها و شدت عملها نتوانست جلوى تبلیغات رسول خدا(ص)را بگیرد. در آغاز مهاجرت افراد تازه مسلمان نیز خطرى احساس نمى‏كردند اما وقتى كه دیدند مسلمانان پناهگاه تازه‏اى پیدا كرده و شهر یثرب آغوش خود را براى استقبال اینان باز نموده با پیشرفت‏سریعى كه اسلام در خود آن شهر و میان مردم آنجا داشته است، چیزى نخواهد گذشت كه حمله انتقامى مسلمانان از همانجا شروع خواهد شد و با نیرو گرفتن آنها و پیوند مهاجر و انصار در شهر یثرب پاسخ آن همه اهانتها و قتل و آزارها را خواهند داد، از این رو به فكر مصادره اموال مسلمانان افتاده و خواستند از این راه جلوى هجرت آنان را بگیرند و آنها را از هر سو تحت فشار و شكنجه قرار دهند. مثلا درباره صهیب مى‏نویسند: وى مردى بود كه او را در روم به اسارت گرفته و به مكه آورده بودند و در مكه به دست‏شخصى به نام عبد الله بن جدعان آزاد گردید، این مرد در همان سالهاى اول بعثت رسول خدا(ص)به دین اسلام گروید و جزء پیروان رسول خدا(ص)گردید، و شغل او تجارت و سوداگرى بود و از این راه مال فراوانى به دست آورد، مشركین مكه او را هر روز به نوعى اذیت و آزار مى‏كردند تا جایى كه صهیب ناچار شد دست از كار و كسب خود بكشد و مانند مسلمانان دیگر به یثرب مهاجرت كند و در صدد برآمد تا مالى را كه سالها تدریجا به دست آورده با خود به یثرب ببرد. هنگامى كه مشركین خبر شدند وى مى‏خواهد به یثرب برود سر راهش را گرفته گفتند: وقتى تو به این شهر آمدى مردى فقیر و بى نوا بودى و این ثروت را در این شهر به دست آورده و اندوخته‏اى و ما نمى‏گذاریم این مال را از این شهر بیرون ببرى.

صهیب گفت: اگر از مال خود صرفنظر كنم جلویم را رها مى‏كنید؟

گفتند: آرى!

صهیب گفت: من هم آنچه دارم همه را به شما واگذار كردم. و بدین ترتیب خود را از دست مشركین رها ساخته و به مدینه آمد.

و یا درباره قبیله بنى جحش مى‏نویسند كه آنها هنگامى كه خواستند به برادران مسلمانان خود بپیوندند همه افراد خانواده و اثاثیه منزل را هم همراه خود بردند و خانه‏هاى خود را قفل كردند به امید آنكه روزى بدانجا بازگشته و یا اگر نیازمند شدند آنها را فروخته و در شهر یثرب یا جاى دیگرى به جاى آنها خانه و سكنایى بخرند.

اما ابو سفیان - یكى از بزرگان مكه و رئیس بنى امیه - وقتى از ماجرا خبردار شد با اینكه با بنى جحش همپیمان و همسوگند بود خانه‏هاى آنها را تصاحب كرده و به عمرو بن علقمه - یكى دیگر از سركردگان مكه - فروخت و پول آن را نیز براى خود ضبط كرد.

این خبر كه به گوش عبد الله بن جحش - بزرگ بنى جحش - رسید متاثر شده پیش رسول خدا(ص) آمد و شكوه حال خود بدو كرد و حضرت بدو اطمینان داد كه خداى تعالى در بهشت‏به جاى آنها خانه‏هایى به بنى جحش عطا فرماید و او راضى شده بازگشت.

این سختگیریها و شدت عملها بیشتر به خاطر آن بود كه به قول معروف زهر چشمى از دیگران بگیرند و به آنها بفهمانند در صورت مهاجرت به یثرب با چنین عكس العملها و واكنشهایى مواجه خواهند شد، و گرنه امثال ابو سفیان با آن همه ثروت و مستغلاتى كه داشتند به این گونه اموال و درآمدهایى كه باعث ننگ و عار خود و دودمانشان مى‏گردید، احتیاجى نداشتند.

اما این سختگیریها نیز كوچكترین تزلزلى در اراده مسلمانان ایجاد نكرد و نتوانست‏جلوى هجرت آنها را بگیرد، از این رو مشركین خود را براى تصمیمى قاطعتر و سخت‏تر آماده كردند و به فكر نابودى رهبر این نهضت مقدس یعنى رسول خدا(ص) افتاده و با تمام مشكلات و خطرهایى كه این راه داشت ناچار به انتخاب آن شدند.

و شاید ترس و بیمشان بیشتر براى این بود كه ترسیدند خود محمد(ص)نیز به آنها ملحق شود و تحت رهبرى و لواى او به مكه بتازند و تمام مظاهر بت پرستى و سیادت آنها را از میان ببرد.

اجتماع در دار الندوه

پیش از این در احوالات اجداد پیغمبر گفته شد: قصى بن كلاب جد اعلاى رسول خدا(ص)پس از اینكه بر تمام قبایل قریش سیادت و آقایى یافت از جمله كارهایى كه در مكه انجام داد این بود كه خانه‏اى را براى مشورت در اداره كارها و حل مشكلات و پیش آمدها اختصاص داد و پس از وى نیز بزرگان مكه براى مشورت در كارهاى مهم خویش در آنجا اجتماع مى‏كردند و آن خانه را«دار الندوه‏»نامیدند.

این جریان هم كه پیش آمد، قریش بزرگان خود را خبر كرده تا براى تصمیم قطعى درباره محمد(ص)به شور و گفتگو بپردازند، و قانونشان هم این بود كه افراد پایینتر از چهل سال حق ورود به‏«دار الندوه‏»را نداشتند. محدث بزرگوار مرحوم طبرسى(ره)دنباله ماجرا را این گونه نقل كرده و مى‏نویسد:

براى مشورت در این كار چهل نفر از بزرگان در دار الندوه جمع شدند و چون خواستند وارد شور و مذاكره شوند دربان دارالندوه پیرمردى را دید كه با قیافه‏اى جالب و ظاهر الصلاح دم در آمده و اجازه ورود به مجلس را مى‏خواهد و چون از او پرسید: تو كیستى؟جواب داد: من پیرمردى از اهل نجد هستم كه وقتى از اجتماع شما با خبر شدم براى هم فكرى و مشورت با شما خود را به اینجا رساندم شاید بتوانم كمك فكرى در این باره به شما بنمایم، دربان موضوع را به اطلاع اهل مجلس رسانده و اجازه ورود پیر نجدى به مجلس صادر گردید.

و این پیرمرد كسى جز شیطان و ابلیس نبود كه طبق روایت‏به این صورت درآمده و خود را به مجلس رسانده بود.

(و اگر شیطان واقعى هم نبوده شخصى بوده كه پیشنهادات شیطانى او در روایت وى را به عنوان شیطان آن محفل معرفى نموده است)!در این وقت ابو جهل به سخن آمده گفت: ما اهل حرم خداییم كه در هر سال دو بار اعراب به شهر ما مى‏آیند و ما را گرامى مى‏دارند و كسى را در ما طمعى نیست و پیوسته چنان بودیم تا اینكه محمد بن عبد الله در میان ما نشو و نما كرد و ما او را به خاطر صلاح و راستى و درستى‏«امین‏»خواندیم و چون به مقام و مرتبه‏اى رسید مدعى نبوت شد و گفت: از آسمانها براى من خبر مى‏آورند و به دنبال آن خردمندان ما را سفیه و بى خرد خواند و خدایان ما را دشنام داد و جوانانمان را تباه ساخت و جماعت ما را پراكنده نمود و چنین پندارد كه هر كه از ما مرده در دوزخ است و بر ما چیزى از این دشوارتر نیست و من درباره او فكرى به نظرم رسیده!

گفتند: چه فكرى؟

گفت: نظر من آن است كه مردى را بگماریم تا او را به قتل برساند!در آن وقت‏بنى هاشم اگر خونبهاى او را خواستند به جاى یك خونبها ده خونبها مى‏پردازیم!

پیرمرد نجدى گفت: این راى درستى نیست!

گفتند: چرا؟

گفت: به خاطر آنكه بنى هاشم قاتل او را هر كه باشد خواهند كشت و هیچ گاه حاضر نمى‏شوند قاتل محمد زنده روى زمین راه برود و در این صورت كدام یك از شما حاضر است اقدام به چنین كارى بكند و جان خود را در این راه بدهد!وانگهى اگر كسى هم حاضر به این كار بشود این كار منجر به جنگ و خونریزى میان قبایل مكه شده و در نتیجه فانى و نابود خواهید شد.

دیگرى گفت: من فكر دیگرى كرده‏ام و آن این است كه او را در خانه‏اى زندانى كنیم و همچنان غذاى او را بدهیم باشد تا در همانخانه مرگش فرا رسد چنانكه زهیر و نابغه و امرى‏ء القیس(شاعران معروف عرب)مردند.

پیرمرد نجدى گفت: این راى بدتر از آن اولى است!گفتند: چرا؟

گفت: به خاطر آنكه بنى هاشم هیچ گاه این كار را تحمل نخواهند كرد و اگر خودشان بتنهایى هم از عهده شما برنیایند در موسمهاى زیارتى كه قبایل دیگر به مكه مى‏آیند از آنها استمداد كرده او را از زندان بیرون مى‏آورند!

سومى گفت: او را از شهر خود بیرون مى‏كنیم و با خیالى آسوده به پرستش خدایان خود مشغول مى‏شویم.

شیطان محفل مزبور گفت: این راى از آن هر دو بدتر است!

پرسیدند: چرا؟

گفت: براى آنكه شما مردى را با این زیبایى صورت و بیان گرم و فصاحت لهجه به دست‏خود به شهرها و میان قبایل مى‏فرستید و در نتیجه، وى آنها را با بیان خود جادو كرده پیرو خود مى‏سازد و چندى نمى‏گذرد كه لشكرى بى شمار را بر سر شما فرو خواهد ریخت!

در این وقت‏حاضرین مجلس سكوت كرده دیگر كسى سخنى نگفت و همگى در فكر فرو رفته متحیر ماندند و رو بدو كرده گفتند: پس چه باید كرد؟

شیطان مجلس گفت: یك راه بیشتر نیست و جز آن نیز كار دیگرى نمى‏توان كرد و آن این است كه از هر تیره و قبیله‏اى از قبایل و تیره‏هاى عرب حتى از بنى هاشم یك مرد را انتخاب كنید و هر كدام شمشیرى به دست گیرند و یك مرتبه بر او بتازند و همگى بر او شمشیر بزنند و در قتل او شركت جویند و بدین ترتیب خون او در میان قبایل عرب پراكنده خواهد شد و بنى هاشم نیز كه خود در قتل او شركت داشته‏اند نمى‏توانند مطالبه خونش را بكنند و بناچار به گرفتن خونبها راضى مى‏شوند و در آن صورت به جاى یك خونبها سه خون‏بها مى‏دهید!

گفتند: آرى ده خونبها خواهیم داد!این سخن را گفته و همگى راى پیرمرد را تصویب نموده گفتند: بهترین راى همین است. و بدین منظور از بنى هاشم نیز ابو لهب را با خود همراه ساخته و از قبایل دیگر نیز از هر كدام شخصى را براى این كار برگزیدند.

هجرت رسول خدا

ده نفر یا به نقلى پانزده نفر كه هر یك یا دو نفر آنها از قبیله‏اى بودند شمشیرها و خنجرها را آماده كرده و به منظور كشتن پیامبر اسلام شبانه به پشت‏خانه رسول خدا(ص)آمدند و چون خواستند وارد خانه شوند، ابو لهب مانع شده گفت:

در این خانه زن و كودك خفته‏اند و من نمى‏گذارم شما شبانه با این وضع به خانه بریزید زیرا ترس آن هست كه در گیر و دار حمله به اتاق و بستر محمد بچه یا زنى زیر دست و پا و یا شمشیرها كشته شود و این ننگ براى همیشه بر دامان ما بماند، باید شب را در اطراف خانه بمانیم و پاس دهیم و همین كه صبح شد نقشه خود را عملى خواهیم كرد.

از آن سو جبرئیل بر پیغمبر نازل شد و توطئه مشركین را در ضمن آیه‏«و اذ یمكر بك الذین كفروا لیثبتوك او یقتلوك او یخرجوك و یمكرون و یمكر الله و الله خیر الماكرین‏» (1) به اطلاع آن حضرت رسانید، رسول خدا(ص)كه به گفته جمعى از مورخین خود را براى مهاجرت به یثرب از پیش آماده كرده و مقدمات كار را فراهم نموده بود تصمیم گرفت همان شب از مكه خارج شود، اما این كار خطرهایى را هم در پیش داشت كه مقابله با آنها نیز پیش بینى شده بود.

زیرا با توجه به اینكه خانه‏هاى مكه در آن زمان عموما دیوارهاى بلند نداشته و مردم از خارج خانه مى‏توانستند رفت و آمد افراد خانه را زیر نظر بگیرند، رسول خدا(ص)باید مردى را به جاى خود در بستر بخواباند تا مشركین نفهمند او در بستر مخصوص خود نیست و كار به تعویق نیفتد، البته انتخاب چنین فردى آسان نبود. زیرا این مرد باید شخصى فداكار و از جان گذشته و مؤمن و از نظر خلقیات و حركات نیز همانند رسول خدا(ص)باشد و تمام خطرهاى این كار را بپذیرد.

پیغمبر به فرمان خدا، على(ع)را براى این كار انتخاب كرد و راستى هم كسى جز على(ع)نمى‏توانست این ماموریت‏خطیر را انجام دهد و تا این حد به خدا و پیغمبرش ایمان داشته و در این راه فداكار باشد. در روایات آمده كه وقتى رسول خدا(ص)جریان را به على گزارش داد و به او فرمود: تو امشب باید در بستر من بخوابى تا من از شهر مكه خارج شوم تنها سؤالى كه على(ع)از رسول خدا كرد این بود كه پرسید: اگر من این كار را بكنم جان شما سالم مى‏ماند؟

رسول خدا(ص)فرمود: آرى.

على(ع)سخنى دیگر نگفت و لبخندى زد - كه كنایه از كمال رضایت او بود - و به دنبال انجام ماموریت رفت و دیگر از سرنوشت‏خود سؤالى نكرد كه آیا من در چه وضعى قرار خواهم گرفت و بر سر من چه خواهد آمد.

و راستى این یكى از بزرگترین فضایل على(ع)است كه مفسران اهل سنت نیز در كتابهاى خود ذكر كرده و بیشتر آنها گویند این آیه شریفه كه خدا فرمود: «و من الناس من یشرى نفسه ابتغاء مرضات الله‏» (2) درباره على(ع)و فداكارى او در آن شب نازل شده و غزالى و ثعلبى و دیگران نقل كرده‏اند كه در آن شب خداى تعالى به جبرئیل و میكائیل وحى كرد كه من میان شما دو تن ارتباط برادرى برقرار كردم و عمر یكى را درازتر از دیگرى قرار دادم كدام یك از شما حاضر است عمر خود را فداى عمر دیگرى كند؟هیچ یك از آن دو حاضر به این گذشت و فداكارى نشدند، خداى تعالى به آن دو وحى كرد: چرا مانند على بن ابیطالب نبودید كه میان او و محمد برادرى برقرار كردم و على به جاى او در بسترش خوابید و جان خود را فداى محمد كرد، اكنون هر دو به زمین فرود آیید و او را از دشمن حفظ كنید، جبرئیل بالاى سر على آمد و میكائیل پایین پاى او و جبرئیل مى‏گفت: به‏به!اى على!تویى آنكس كه خداوند به وجود تو به فرشتگان خویش مى‏بالد!آن گاه خداى عز و جل این آیه را نازل فرمود:

«و من الناس من یشرى. . . »تا به آخر. (3)

بارى رسول خدا(ص)به على فرمود: در بستر من بخواب و پارچه مخصوص مرا - كه یك برد سبز بود - بر سر بكش.

على(ع)ماموریت دیگرى هم پیدا كرد كه خود فضیلت‏بزرگ دیگرى براى او محسوب مى‏شود و آن رد ودایع و امانتهایى بود كه مردم مكه نزد رسول خدا(ص)به امانت گذارده بودند و امیر المؤمنین(ع)مامور شد سه روز در مكه بماند تا آن امانتها را به صاحبانش بازگردانده و سپس چند تن از زنان را هم كه در مكه بودند و از نزدیكان آن حضرت و رسول خدا(ص)بودند با خود به یثرب منتقل كند.

موضوع دیگرى را كه پیغمبر خدا پیش بینى كرد، مسیرى بود كه براى رفتن به یثرب انتخاب نمود، زیرا بخوبى معلوم بود كه چون مشركین از خروج آن حضرت مطلع شوند با تمام قوایى كه در اختیار دارند در صدد تعقیب و دستگیرى آن حضرت برمى‏آیند و رسول خدا(ص)باید راهى را انتخاب كند و به ترتیبى خارج شود كه دشمنان نتوانند او را پیدا كرده و به مكه بازگردانند.

براى این منظور هم شبى كه از مكه خارج شد به جاى آنكه راه معمولى یثرب را در پیش گیرد و اساسا به سمت‏شمال غربى مكه و ناحیه یثرب برود، راه جنوب غربى را در پیش گرفت و خود را به غار معروف به‏«غار ثور»رسانید و سه روز در آن غار ماند آن گاه به سوى مدینه حركت كرد.

در این میان ابو بكر نیز از ماجرا مطلع شد و خود را به پیغمبر رساند و با آن حضرت وارد غار شد (4) و یا به گفته دسته‏اى از مورخین رسول خدا(ص)همان شب او را ازماجرا مطلع كرده به همراه خود به غار برد.

ابن هشام مى‏نویسد: ساعتى كه رسول خدا(ص)خواست تصمیم خود را در هجرت از مكه عملى سازد به خانه ابو بكر آمد و او را برداشته از در كوچكى كه در پشت‏خانه ابو بكر بود، به سوى غار ثور حركت كردند غار مزبور در كوهى در قسمت جنوبى مكه قرار داشت، شب هنگام بدانجا رسیدند و هر دو وارد غار شدند.

ابو بكر به فرزندش عبد الله دستور داد در مكه بماند و اخبار مكه و قریش را هر شب به اطلاع او در همان غار برساند و از آن سو غلام خود عامر بن فهیره را مامور كرد تا گوسفندان او را به عنوان چرانیدن به آن حدود ببرد و شب هنگام آنها را به در غار سوق دهد تا بتوانند از شیر و یا احیانا از گوشت آنها در صورت امكان استفاده كنند، و براى اینكه رد پاى عبد الله بن ابى بكر هم كه شبها به غار مى‏آمد از بین برود و اثر پایى از او به جاى نماند عامر بن فهیره هر روز صبح گوسفندان را از همان راهى كه عبد الله آمده بود و در همان مسیر به چرا مى‏برد.

ولى با تمام این احوال جریانات بعدى نشان داد آن ایمانى را كه على(ع) سبت‏به رسول خدا(ص)و آینده درخشان او داشت ابو بكر داراى آن ایمان نبود و هنگامى كه از درون غار چشمش به مشركین قریش افتاد كه در تعقیب آنان به در غار آمده بودند اضطراب و اندوه او را فرا گرفت تا جایى كه مطابق آیه كریمه قرآنى رسول خدا(ص) بدو گفت: «لا تحزن ان الله معنا. . . » - اندوهگین مباش كه خدا با ماست!

و با مقایسه این آیه با آیه‏«و من الناس من یشرى نفسه. . . »صدق گفتار ما بخوبى روشن مى‏شود. و به هر صورت هنگامى كه قریش در اطراف خانه نشسته و خود را براى قتل آن حضرت آماده مى‏كردند، رسول خدا(ص)نیز در میان تاریكى از خانه خارج شد و شروع كرد به خواندن سوره یسن تا آیه‏«و جعلنا من بین ایدیهم سدا و من خلفهم سدا فاغشیناهم فهم لا یبصرون‏»آن گاه مشتى خاك برداشته و بر سر آنها پاشیده و رفت.

در این وقت‏شخصى از آنجا گذشت و از آنها پرسید: آیا اینجا منتظر چه هستید؟گفتند: منتظر محمد!

گفت: خداوند ناامید و ناكامتان كرد به خدا محمد رفت و بر سر همه شما خاك ریخت، مشركین بلند شده از دیوار سر كشیدند و چون بستر آن حضرت را به حال خود دیدند با هم گفتند: نه!این محمد است كه در جاى خود خفته و این هم برد مخصوص او است و دیگرى جز او نیست!

مشركین قریش چه كردند؟

قریش آن شب را تا به صبح پشت دیوار خانه پاس دادند و از آنجا كه نمى‏توانستند آسوده بنشینند و كینه و عداوتشان با رسول خدا(ص)مانند آتشى از درونشان شعله مى‏كشید گاه گاهى سنگ روى بستر پیغمبر مى‏انداختند و على(ع)آن سنگها را بر سر و صورت و سینه خریدارى مى‏كرد اما حركتى كه موجب تردید آنها شود و یا بفهمند كه دیگرى به جاى محمد(ص)خوابیده است نمى‏كرد.

گاه گاهى هم براى اینكه شب را بگذرانند با هم گفتگو مى‏كردند و چون كار محمد(ص) را پایان یافته مى‏دانستند زبان به تمسخر و استهزا گشوده و گفته‏هاى او را به صورت مسخره بازگو مى‏نمودند، ابو جهل گفت:

- محمد خیال مى‏كند اگر شما پیروى او را بكنید سلطنت‏بر عرب و عجم را به دست‏خواهید آورد، و بعد هم كه مردید دوباره زنده خواهید شد و باغهایى مانند باغهاى اردن(و شام) به شما خواهند داد ولى اگر از او پیروى نكردید كشته خواهید شد و وقتى شما را زنده مى‏كنند آتشى برایتان برپا خواهند كرد كه در آن بسوزید!و شاید دیگران هم در تایید گفتار او سخنانى گفتند و به هر ترتیبى بود شب را سپرى كردند و همین كه صبح شد و براى حمله به خانه ریختند ناگهان على بن ابیطالب را دیدند كه از میان بستر رسول خدا(ص)بیرون آمد و از جا برخاست، و بر روى آنها فریاد زد و گفت: چه خبر است؟

مشركین به جاى خود خشك شده با كمال تعجب پرسیدند: محمد كجاست؟

على فرمود: مگر مرا به نگهبانى او گماشته بودید؟مگر شما او را به بیرون كردن از شهر تهدید نكردید؟او هم به پاى خود از شهر شما بیرون رفت.

اینان كه در برابر عملى انجام شده و كارى از دست رفته قرار گرفته بودند ابتدا ابو لهب را به باد كتك گرفته به او گفتند: تو بودى كه ما را فریب دادى و مانع شدى تا ما سر شب كار را یكسره كنیم سپس با سرعت‏به این طرف و آن طرف و كوه و دره‏هاى مكه به جستجوى محمد رفتند.

و در پاره‏اى از روایات آمده كه در میان قریش مردى بود ملقب به‏«ابو كرز»كه از قبیله خزاعه بود و در شناختن رد پاى افراد مهارتى بسزا داشت از این رو چند نفر به دنبال او رفته و از وى خواستند رد پاى محمد را بیابد. ابو كرز اثر قدمهاى رسول خدا(ص)را از در خانه آن حضرت نشان داد و به دنبال آن همچنان پیش رفتند تا جایى كه ابو بكر به آن حضرت ملحق شده بود (5) گفت: در اینجا ابى قحافه یا پسرش نیز به او ملحق شده!

اینان به دنبال جاى پاها همچنان تا در غار پیش آمدند.

در غار ثور

از آن سو رسول خدا(ص)و ابو بكر در غار آرمیده و از شكافى كه وارد شده بودند بیابان و صحرا را مى‏نگریستند و خداى تعالى براى گم شدن رد پاى رسول خدا(ص)عنكبوتى را مامور كرده بود تا بر در غار تار بتند، و كبكهایى را فرستاد تا آنجا تخم‏بگذارند و به هر ترتیبى بود وقتى مشركین به در غار رسیدند، ابو كرز نگاه كرد دید رد پاها قطع شده از این رو همان جا ایستاد و گفت:

- محمد و رفیقش از اینجا نگذشته و داخل این غار هم نشده‏اند زیرا اگر به درون آن رفته بودند این تارها پاره مى‏شد و این تخم كبكها مى‏شكست، دیگر نمى‏دانم در اینجا یا به زمین فرو رفته‏اند و یا به آسمان صعود كرده‏اند!

مشركین دوباره در بیابان پراكنده شدند و هر كدام براى پیدا كردن رسول خدا(ص)به سویى رفتند و برخى در حوالى غار به جستجو پرداختند. اینجا بود كه ابو بكر ترسید و مضطرب شد و چنانكه خداى تعالى در سوره توبه(آیه 39)فرموده است: رسول خدا(ص)براى اطمینان خاطرش بدو فرمود: «لا تحزن ان الله معنا. . . »محزون مباش كه خدا با ماست و در پاره‏اى از روایات است كه با این حال مطمئن نشد، در این وقت‏یكى از مشركین رو به روى غار نشست تا بول كند پیغمبر به ابو بكر فرمود: اگر اینها ما را مى‏دیدند این مرد این گونه برابر غار براى بول كردن نمى‏نشست. و در روایت دیگرى است كه چون دید ابو بكر آرام نمى‏شود بدو فرمود: بنگر - و از طریق اعجاز دریایى و كشتى را بدو نشان داد كه در یك سوى غار بود - و بدو فرمود: اگر اینها داخل غار شدند ما سوار بر این كشتى شده و خواهیم رفت.

بارى رسول خدا(ص)سه روز همچنان در غار بود و در این مدت چند نفر بودند كه از محل اختفاى رسول خدا(ص)مطلع بودند و براى آن حضرت و ابو بكر غذا مى‏آوردند و اخبار مكه را به اطلاع آن حضرت مى‏رساندند، یكى على(ع)بود كه مطابق چند حدیث هر روزه بدانجا مى‏آمد و سه شتر و دلیل راه به منظور هجرت به مدینه براى آن حضرت و ابو بكر و غلام او تهیه كرد و دیگرى غلام ابو بكر عامر بن فهیره بود، چنانكه در پاره‏اى از تواریخ آمده است.

راه امن شد

سه روز رسول خدا(ص)در غار ماند و در این سه روز مشركین قریش جاهایى را كه احتمال مى‏دادند پیغمبر خدا بدانجا رفته باشد زیر پا گذاردند و چون اثرى ازآن حضرت نیافتند تدریجا مایوس شده و موقتا از جستجو و تفحص منصرف شدند اما جایزه بسیار بزرگى براى كسى كه محمد را بیابد تعیین كردند و آن جایزه‏«صد شتر»بود و راستى هم براى اعراب آن زمان كه همه ثروت و سرمایه‏شان در شتر خلاصه مى‏شد، جایزه بسیار بزرگى بود.

یاس مشركین از یافتن محمد(ص)سبب شد كه راهها امن شود و پیغمبر خدا طبق طرح قبلى بتواند از غار بیرون آمده و به سوى مدینه حركت كند.

چنانكه قبلا اشاره شد براى این كار به دو چیز احتیاج داشتند یكى مركب و دیگرى راهنما و دلیل راه، كه آنها را حتى المقدور از بى راهه ببرد، مطابق آنچه سیوطى در كتاب در المنثور از ابن مردویه و دیگران نقل كرده، على(ع)این كارها را انجام داد و سه شتر براى آنها خریدارى كرده و دلیل راهى نیز براى ایشان اجیر كرد و روز سوم آنها را بر در غار آورد و رسول خدا(ص)بدین ترتیب به سوى مدینه حركت كرد، و مطابق نقل ابن هشام و دیگران ابو بكر قبلا سه شتر براى انجام این منظور آماده كرده بود و شخصى را هم به نام عبد الله بن ارقط(یا اریقط) - كه خود از مشركین بود اما بدان وسیله خواستند مورد سوء ظن قرار نگیرند - اجیر كردند، و اسماء دختر ابو بكر نیز براى ایشان آذوقه آورد.

اما همگى اینان با مختصر اختلافى نوشته‏اند: هنگامى كه رسول خدا(ص)خواست‏حركت كند ابو بكر یا عبد الله ابن ارقط شتر را پیش آوردند كه آن حضرت سوار شود ولى رسول خدا(ص)از سوار شدن خوددارى كرد و فرمود شترى را كه از آن من نیست‏سوار نمى‏شوم و سرانجام پس از مذاكره رسول خدا(ص)آن شتر را از ابو بكر خریدارى كرد و آن‏گاه سوار آن شد و به راه افتادند.

سراقه در تعقیب رسول خدا

سراقة بن مالك - یكى از افراد سرشناس مكه و سواركاران عرب در زمان خود بود - گوید: من با افراد قبیله خود دور هم نشسته بودیم كه مردى از همان قبیله از راه رسید و در برابر ما ایستاده گفت: به خدا سوگند من سه نفر را دیدم كه به سوى یثرب مى‏رفتند گمان من این است كه محمد و همراهانش بودند!

من دانستم راست مى‏گوید اما براى اینكه آنها كه این حرف را شنیدند به طمع جایزه بزرگ قریش به سوى یثرب به راه نیفتند بدو گفتم: نه آنها محمد و همراهانش نبوده‏اند بلكه آنان افراد فلان قبیله‏اند كه در تعقیب گمشده خود مى‏گشته‏اند!

آن مرد كه این حرف را از من شنید، باور كرد و گفت: شاید چنین باشد كه مى‏گویى و به دنبال كار خود رفت و دیگران هم سرگرم گفتگوى خود شدند، اما من پس از اندكى تامل برخاسته به خانه آمدم و اسب خود را زین كرده و شمشیر و نیزه‏ام را برداشته بسرعت راه مدینه را در پیش گرفتم و سرانجام خود را به رسول خدا(ص)و همراهانش رساندم اما همین كه خواستم به آنها نزدیك شوم دستهاى اسب به زمین فرو رفت و من از بالاى سر اسب به سختى به زمین افتادم و این جریان دو یا سه بار تكرار شد و دانستم كه نیروى دیگرى نگهبان و محافظ آن حضرت است و مرا بدو دسترسى نیست از این رو توبه كرده بازگشتم.

و در حدیثى كه احمد و بخارى و مسلم و دیگران نقل كرده‏اند همین كه سراقه بدانها نزدیك شد، ابو بكر ترسید و با وحشت‏به رسول خدا(ص)عرض كرد: یا رسول الله دشمن به ما رسید!حضرت فرمود: نترس خدا با ماست!و براى دومین بار از ترس گریست و گفت: تعقیب كنندگان به ما رسیدند!حضرت او را دلدارى داده و درباره سراقه نفرین كرد و همان سبب شد كه اسب سراقه به زمین خورده و سراقه بیفتد. . . تا به آخر.

معجزه‏اى از رسول خدا

در علم كلام در جاى خود ثابت‏شده كه پیغمبر الهى كسى است كه داراى معجزه باشد و بتواند به اذن خدا كارهایى را كه دیگران نمى‏توانند انجام دهند و از نظر عقل نیز محال نباشد بدون اسباب و علل مادى و ظاهرى از طریق اعجاز و خرق عادت انجام دهد(چنانچه در داستان معراج به آن اشاره شد).

پیغمبر اسلام(ص)نیز داراى معجزات زیادى بوده كه برخى از آنها در صفحات‏گذشته ذكر شده و در صفحات آینده نیز برخى را خواهید خواند و از جمله معجزاتى كه در طول راه مدینه از آن حضرت دیده شد، داستان گوسفند ام معبد است كه مورخین و اهل حدیث ذكر كرده‏اند.

گفته‏اند: همچنان كه رسول خدا(ص)و همراهان به سوى مدینه مى‏رفتند چشمشان از دور به خیمه‏اى افتاد و آنان براى تهیه آذوقه راه خود را به جانب آن خیمه كج كردند و چون بدانجا رسیدند زنى را در آن خیمه دیدند كه با اثاثیه اندكى كه داشت در میان آن خیمه نشسته و گوسفند لاغرى هم در پشت آن خیمه بسته است.

از آن زن كه نامش ام معبد بود گوشت و خرمایى خواستند تا به آنها بفروشد و پولش را بگیرد ولى او گفت: به خدا سوگند خوراكى در خیمه ندارم و گرنه هیچ گونه مضایقه‏اى از پذیرایى شما نداشتم و نیازمند پول آن هم نبودم، رسول خدا(ص)بدان گوسفند نگاه كرد و فرمود: اى ام معبد این گوسفند چیست؟

جواب داد: این گوسفند به علت ناتوانى و ضعف نتوانسته به دنبال گوسفندان دیگر به چراگاه برود.

رسول خدا(ص)فرمود: آیا شیر دارد؟

ام معبد: این گوسفند ضعیفتر از آن است كه شیرى داشته باشد!

رسول خدا(ص)پیش آمد و دست‏بر پستانهاى گوسفند گذارد و نام خداى تعالى را بر زبان جارى كرد و درباره گوسفندان ام معبد دعا كرد و سپس دستى بر پستان گوسفند كشید و ظرفى طلبید و شروع به دوشیدن شیر كرد تا آن قدر كه آن ظرف پر شده نوشید، آن گاه دوباره دوشید و به همراهان خود داد تا همگى سیر و سیراب شدند و در پایان نیز ظرف را پر كرده پیش آن زن گذارد و پول آن شیر را به ام معبد داده و رفتند.

چیزى نگذشت كه شوهر او آمد و چون شیر نزد همسرش دید با تعجب پرسید: این شیر از كجاست؟زن در جواب گفت: مردى این چنین بر اینجا گذشت و داستان را گفت، و چون اوصاف رسول خدا(ص)را براى شوهرش تعریف كرد آن مرد گفت: به خدا این همان كسى است كه قریش وصفش را مى‏گفتند و اى كاش من او را مى‏دیدم و همراهش مى‏رفتم و در آینده نیز اگر بتوانم این كار را خواهم كرد.

در محله قباء

«قباء»نام جایى است در نزدیكى مدینه كه فاصله‏اش تا شهر مدینه حدود دو فرسخ یا كمى بیشتر بوده و اكنون نیز مسجد بسیار زیبایى كه اساس آن را رسول خدا(ص)پى ریزى كرده است در آنجا وجود دارد و اطراف آن را باغهایى سرسبز فرا گرفته.

كاروانهایى كه سابقا از راه مكه به مدینه مى‏آمدند از آنجا مى‏گذشتند و سر راه آنها بود، رسول خدا(ص)فاصله راه مكه تا یثرب را پیمود و بیشتر شبها راه مى‏رفتند تا هم از دشمن محفوظ مانده و هم از گرماى طاقت فرساى صحراى حجاز آسوده باشند و بدین ترتیب تا نزدیكى مدینه رسیدند.

از آن سو مردم مدینه كه بیشتر به اسلام گرویده بودند ولى پیغمبر بزرگوار خود را ندیده بودند، وقتى شنیدند آن حضرت به سوى یثرب حركت كرده به اشتیاق دیدار پیغمبر خود هر روز صبح از خانه‏ها بیرون آمده و تا نزدیكیهاى ظهر به انتظار مى‏نشستند و چون مایوس مى‏شدند به خانه خود باز مى‏گشتند.

روزى كه حضرت رسول(ص)وارد«قباء»شد نزدیكیهاى ظهر بود و مردم‏«قبا»كه مایوس شده بودند به خانه‏ها رفتند اما یكى از یهودیان كه هنوز در جاى بلندى نشسته و سمت مكه را مى‏نگریست ناگهان چشمش به چند نفر افتاد كه از راه رسیدند و در زیر درختى آرمیدند، حدس زد كه افراد تازه وارد پیغمبر اسلام و همراهان او باشند از این رو فریاد زد:

اى فرزندان‏«قیله‏» (6) آن كسى كه روزها به انتظارش بودید وارد شد!

حدس او به خطا نرفته بود و مسافران تازه وارد همان رسول خدا(ص)و همراهان بودند.

مردم كه این صدا را شنیدند دسته دسته بیرون ریختند و به طرف همان جایى كه پیغمبر خدا وارد شده بود هجوم آوردند و رسول خدا(ص)را به خانه بردند.

مشهور آن است كه پیغمبر اسلام به خانه مردى به نام كلثوم بن هدم - كه از قبیله بنى عمرو بن عوف بود - وارد شده و در آنجا منزل كرد، و ابو بكر نیز در خانه مرد دیگرى‏منزل كرد.

روزى كه حضرت از غار ثور حركت كرد بر طبق گفتار بسیارى از مورخین روز اول ماه ربیع الاول و روز ورود به‏«قباء»روز دوازدهم همان ماه بود - كه فاصله مكه تا قباء را دوازده روز طى كرده بودند - و در اینكه چند روز در قباء توقف كرد اختلافى در روایات هست و بسیارى گفته‏اند سه روز در قباء بود تا على(ع)و زنهایى كه همراهش بودند به آن حضرت ملحق شده و روز چهارم به سوى خود شهر مدینه حركت كرد و در پاره‏اى از روایات دوازده روز و پانزده روز نوشته‏اند و آنچه از نظر مورخین مسلم است این مطلب است كه توقف آن حضرت بیشتر به خاطر آمدن على(ع)بود و انتظار ورود او را مى‏كشید، و حتى در چند حدیث است كه ابو بكر در فاصله آن چند روز به مدینه آمد و چون به قباء بازگشت‏به رسول خدا(ص)عرض كرد: مردم شهر منتظر مقدم شما هستند و زودتر حركت كنید، اما رسول خدا(ص)فرمود: منتظر على هستم و تا او نیاید به شهر نخواهم رفت و چون ابو بكر گفت: آمدن على طول مى‏كشد!فرمود: نه به همین زودى خواهد آمد.

ورود على(ع)

چنانكه گفته شد طبق قول مشهور سه روز از ورود رسول خدا(ص)به قباء گذشته بود كه على(ع)نیز از مكه آمد و بدان حضرت ملحق شد و به گفته ابن هشام پیغمبر(ص)روز دوشنبه وارد قباء شد و روز جمعه از آنجا به سوى مدینه حركت كرد، على(ع)در این چند روزه طبق دستور رسول خدا(ص)امانتهاى مردم را كه نزد آن حضرت گذارده بودند به صاحبانشان بازگرداند و«فواطم‏»یعنى فاطمه دختر رسول خدا(ص)و فاطمه بنت اسد مادر آن بزرگوار و فاطمه دختر زبیر را برداشته و به سوى مدینه حركت كرد. به گفته برخى از مورخین چند زن و مرد دیگر نیز كه از ماجرا مطلع شدند بدانها ملحق شده یك كاروان كوچكى تشكیل داده به راه افتادند و خدا مى‏داند كه على(ع)در این راه چه فداكاریها و گذشتى از خود نشان داد تا جایى كه هفت تن از سواركاران قریش وقتى از حركت آنها مطلع شده به تعقیب آنان پرداخته ودر صدد برآمدند آنها را به مكه بازگردانند و در نزدیكى‏«ضجنان‏»به ایشان رسیدند و چون على(ع)آنها را دیدار كرده و از قصدشان با خبر شد شمشیر خود را به دست گرفته یك تنه به جنگشان آمد و با شجاعت عجیبى كه از خود نشان داد یك تن از ایشان را با شمشیر دو نیم كرده آن شش تن دیگر را فرارى داد و به همراهان خود دستور داد كاروان را حركت دهند و چون به مدینه وارد شد رسول خدا(ص)بدو مژده داد كه آیات «الذین یذكرون الله قیاما و قعودا و على جنوبهم. . . » تا آخر(سوره آل عمران، آیات 195 - 191)در شان او و همراهانش نازل گردیده است.

و خود رسول خدا(ص)نیز در این چند روزى كه در محله قباء بود شالوده مسجد آنجا را ریخت و بناى نخستین مسجد را در مدینه پى‏ریزى كرد و اتمام آن را موكول به بعد نمود، و سپس به سوى مدینه حركت فرمود.

ورود به مدینه

هنگامى كه رسول خدا(ص)از قباء حركت كرد رؤساى قبایلى كه خانه‏هاشان سر راه آن حضرت بود همگى از خانه‏هاى خود بیرون آمده و چون پیغمبر اكرم به محله آنان وارد مى‏شد تقاضا مى‏كردند كه در محله آنان فرود آید و منزل كند ولى رسول خدا(ص)در پاسخ همه مى‏فرمود: جلوى شتر را باز كنید و او را رها كرده به حال خود بگذارید كه او مامور است - یعنى هر كجا او فرود آمد و زانو زد من همانجا فرود خواهم آمد - .

و بدین ترتیب از محله بنى سالم، بنى بیاضه، بنى ساعده، بنى حارث و بنى عدى عبور كرد و در هر یك از محله‏هاى مزبور بزرگانشان سر راه بر آن حضرت گرفته و تقاضاى نزول او را داشتند و رسول خدا(ص)همان جواب را مى‏داد تا چون به محله بنى مالك بن نجار و همان جایى كه اكنون مسجد النبى قرار دارد رسید شتر آن حضرت زانو زد و خوابید، پیغمبر(ص)پرسید: این زمین از كیست؟

عرض كردند: اینجا متعلق به دو فرزند یتیم‏«عمرو»كه نامشان سهل و سهیل است، مى‏باشد و پس از مذاكره با سرپرست آن دو كه شخصى به نام معاذ بن عفراء بود آنجارا از او خریدارى كرده و مسجد مدینه را در همانجا بنا كردند، و در اطراف آن نیز اتاقهایى براى رسول خدا و همسران آن حضرت ساختند به شرحى كه خواهد آمد.

تنها توقف كوتاهى كه رسول خدا(ص)در سر راه خود در میان قبایل نامبرده داشت نزد بنى سالم بود كه چون هنگام ظهر بود در میان ایشان فرود آمد و چون مصادف با روز جمعه بود، و آنها نیز قبلا مسجدى براى خود بنا كرده بودند پیغمبر خدا نخستین نماز جمعه را در میان آنها خواند و بدین ترتیب نخستین خطبه را نیز در مدینه همانجا ایراد فرمود.

عبد الله بن ابى، رئیس منافقین مدینه

در شهر یثرب مرد ثروتمند و بانفوذى بود به نام عبد الله بن ابى بن ابى سلول كه مورد احترام هر دو قبیله اوس و خزرج بود و پیش از این نام او را ذكر كردیم و مردم یثرب كه از اختلاف و زد و خورد خسته شده بودند قبل از آنكه مسلمان شوند به فكر افتاده بودند تا این مرد را بر خود فرمانروا سازند و همگى از او اطاعت كرده و به اختلاف و خونریزى میان خود خاتمه دهند، و با طلوع و انتشار اسلام در یثرب و ورود رسول خدا(ص)بدان شهر این برنامه به هم خورد و مردم گرد شمع وجود آن حضرت را گرفته و به بركت آن بزرگوار اختلافها به یك سو رفت.

عبد الله بن ابى از این پیش آمد سخت ناراحت و دلگیر بود زیرا با ظهور اسلام و ورود پیامبر بزرگوار اسلام بدان شهر برنامه ریاست و فرمانروایى او به هم خورد و از بین رفت از این رو هنگامى كه رسول خدا(ص)از میان قبیله او عبور مى‏كرد با آستین جلوى بینى خود را گرفت تا گرد و غبارى كه بلند شده بود در بینى او نرود و با ناراحتى پیش آمده بر خلاف قبایل دیگر گفت:

به نزد آنها كه تو را گول زده و بدین شهر آورده‏اند برو و بر آنان فرود آى!

سعد بن عباده كه در ركاب رسول خدا(ص)بود - و پیش از این نیز نامش مذكور شد - ترسید مبادا سخنان بى ادبانه و زننده وى در روح پاك و لطیف رسول خدا(ص)اثر كند از این رو به عنوان عذرخواهى از جسارت و بى ادبى آن مرد پیش آمده ومعروض داشت: یا رسول الله مبادا بى ادبى و جسارت این مرد دل شما را آزرده سازد او را به حال خود بگذارید، زیرا ما مى‏خواستیم او را فرمانرواى خود سازیم و چون اكنون مشاهده مى‏كند كه ریاست و فرمانروایى از دست او رفته ناراحت و نگران است، و از دست رفتن این مقام خود را از شما مى‏بیند.

در خانه ابى ایوب

و بالجمله وقتى شتر رسول خدا(ص)در آن محله زانو زد كسانى كه در آن اطراف خانه داشتند دور پیغمبر را گرفته و هر كدام تقاضا داشتند آن حضرت به خانه آنها وارد شود، در این میان مادر ابو ایوب پیشدستى كرده خورجین و اثاثیه رسول خدا(ص)را بغل كرد و به خانه برد و هنگامى كه آن حضرت از ماجرا مطلع شد به خانه آنها رفت.

ابو ایوب مرد فقیرى بود كه خانه محقرى داشت و از یك ساختمان خشت و گلى دو طبقه تركیب یافته بود و چون پیغمبر خدا بدانجا وارد شد ابو ایوب به نزد آن حضرت آمده و پیشنهاد كرد رسول خدا(ص)طبقه بالا را انتخاب كند چون براى او دشوار بود كه بالاى سر آن حضرت به سر برد اما رسول خدا(ص)همان طبقه پایین را انتخاب كرده فرمود: براى ما و كسانى كه به دیدن ما مى‏آیند اینجا راحت‏تر است.

و تا وقتى كار مسجد و اتاقهاى اطراف آن به پایان رسید آن حضرت در خانه او به سر بردند و سپس به خانه خود رفتند.

پى‏نوشت‏ها

1. سوره انفال، آیه 30.

2. سوره بقره، آیه 207.

3. براى اطلاع كافى از كتابهاى بسیارى از اهل سنت كه این حدیث و شان نزول آیه را درباره على(ع)ذكر كرده‏اند به كتاب شریف احقاق الحق، (چاپ جدید)، ج 3، صص 44 - 24، مراجعه شود. و ما ان شاء الله تعالى در تاریخ زندگانى امیر المؤمنین(ع)توضیح بیشترى در این باره براى شما خواهیم داد.

4. احمد بن حنبل یكى از امامان اهل سنت در كتاب مسند خود(ج 1، ص 331)داستان را همین گونه نقل كرده كه مى‏گوید: على به جاى پیغمبر(ص)خوابید در این وقت ابو بكر به خانه رسول خدا(ص)آمد و خیال كرد پیغمبر است كه خوابیده از این رو صدا زد: یا نبى الله، اى پیغمبر خدا - على(ع)فرمود: پیغمبر خدا اینجا نیست و به سوى‏«بئر میمون‏» - چاه میمون - رفت. . و به دنبال آن ابو بكر خود را به رسول خدا(ص)رسانید و وارد غار گردید.

و طبرى - یكى از بزرگترین مورخان ایشان - نیز داستان را به همین گونه(در ج 2، ص 100)با اضافاتى نقل كرده گوید: هنگامى كه ابو بكر بالاى بستر آمد و على(ع)بدو فرمود: پیغمبر رفت. ابو بكر با سرعت‏بدان سمت كه رسول خدا(ص)رفته بود به راه افتاد و هنگامى كه پیغمبر(ص)صداى پاى او را شنید دانست‏شخصى در تعقیب او مى‏آید در آن تاریكى گمان كرد یكى از مشركین است از این رو پیغمبر نیز به سرعت‏خود افزود و همین كار او سبب شد تا بند پیشین نعلین آن حضرت پاره شود و انگشت ابهام پاى حضرت به سنگى خورد و شكافت و خون زیادى از آن رفت و با این حال رسول خدا(ص)از ترس شخصى كه او را دنبال مى‏كرد پیوسته بر سرعت رفتن خود مى‏افزود تا آنجا كه ابو بكر فریاد زد و رسول خدا(ص)او را شناخت و ایستاد تا ابو بكر نزدیك شد و با یكدیگر به غار رفتند، و از پاى پیغمبر همچنان خون مى‏رفت. . . و سیوطى نیز در در المنثور چند حدیث‏به همین مضمون نقل مى‏كند. نگارنده گوید: قراینى هم در دست هست كه رسول خدا(ص)او را از حركت‏خود مطلع نساخته بود و خواننده محترم وقتى عمل على را با عمل ابو بكر مقایسه كند تفاوت دو عمل را خواهد دانست و بزرگترین فضیلتى را كه اهل سنت دلیل بر خلافت ابو بكر و فضیلت او گرفته‏اند به اساس آن پى خواهد برد! .

5. این قسمت را كه مورخین به همین گونه نقل كرده‏اند دلیل خوبى بر صحت نقل احمد و طبرى است‏به شرحى كه در صفحات قبل گذشت.

6. «قیله‏»نام زنى است كه مردم مدینه نسبشان به او مى‏رسیده.